قدیمی ترین آثار معماری ایران

قدیمی ترین آثار معماری را می توان دوران قبل از هخامنشیان نام نهاد چون هخامنشیان اولین گروهی بودند که توانستند بر تمام سرزمین ایران تسلط یابند و یک حکومت پرقدرت مرکزی را تشکیل دهند. ( در نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد ، دولت هخامنشی علاوه بر ایران فعلی بر بخش بزرگی از آسیا و آفریقای شمالی و اروپا حکومت می کردند ) و چون اطلاعات موجود از معماری این دوره خیلی کم و محدود است لذا برای کامل کردن بحث فقط یک توضیح در مورد معماری قبل از هخامنشیان داده می شود .

معماری قبل از هخامنشیان

قدیمی ترین آثار معماری ( خانه سازی ) که تا بحال در ایران شناخته شده است حدودا" به ده هزار سال پیش باز می گردند . تنها اطلاعی که از معماری این خانه ها در دست می باشد سنگی بودن پایه ها ( پی ها ) است . در ده های غربی سلسله جبال زاگرس نشانه هایی از خانه های کوچک ( 3.5 *5 متر گلی بدست آمده است که در حدود هشت هزار سال قدمت دارند . پسوند « کند » که به دنبال بعضی از محل های مسکونی مثل سمرقند ( سمرکند ) یا تاجکند ( تاشکند ) و یا غیره آمده ، نشان دهنده روش های ابتدایی معماری است که در آن از طریق کندن زمین و یا کوه ، پناهگاه ، و یا مقبره و یا ... بوجود میآمده است . بطور کلی تحول روشهای ابتدایی خانه سازی به روش استفاده از خشت خام و گل بین هزاره هشتم تا اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد در ایران بوجود آمده است . در مراحل بعدی برای پوشش نهایی این ساختمان ها از گچ نیز استفاده می کرده اند . خاکبرداری های انجام شده در تپه های «سیلک » کاشان که یکی از قدیمی ترین جوامع اولیه دشتی (دشت نشین ) در ایران به شمار می آید حاکی از آن است که روش خانه سازی به کمک گل « بی شکل » ( یعنی گلی که در قالب ریخته نشده و بصورت خشت خام در نیامده است ) از هزاره پنجم قبل از میلاد در این ناحیه وجود داشته است . روش ساختمان کردن به کمک گل بی شکل را « چینه سازی » نیز می گویند که در هزاره چهارم قبل از میلاد این روش جای خود را به استفاده از « خشت خام » داد . بکار بردی ( خشت خام ) در معماری به عنوان اصلی ترین مصالح ساختمانی شاید بزرگترین تحول در جهت اجرای بهتر و مناسبتر ساختمان ها باشد . خشت خام در واقع اولین ماده ساختمانی « مدولار » بحساب می آید . مصالح ساختمانی مدولار آن دسته از مصالح ساختمانی را نیز می گویند که اولا" همگی هم اندازه ، ثانیا" هم جنس ، ثالثا" قابل تکثیر و ایجاد بافت باشند . مثل خشت خام ، آجر ( خشت پخته ) ، کاشی ، موزائیک و ... . یکی از مهمترین ویژگی های این گونه مصالح این است که به دلیل مناسب بودن اندازه آن ها ، فضاهایی که با این دسته از مصالح ساخته می شوند قابلیت شکل پذیری بهتری دارند . دیگر اینکه یک «مدول ساختمانی » می تواند واحدی باشد که از تکثیر آن ( در کنار هم قرار گرفتن این نوع مصالح جهت پوشش کف ساختمان یا دیوارهای آن ) اندازه ها و ابعاد عمده و مهم ساختمان به دست می آیند که این ابعاد ضرایبی از ابعاد واحد تکثیر شونده ( مدول ) می باشند . بهرحال ، ابداع خشت خام را به ایرانیان نسبت می دهند . پس از ورود آریایی ها به ایران در حدود 1200 سال پیش از میلاد ، منطقه سیلک که چندی بود متروک شده بود توسط مهاجرین جدید بازسازی شد و مورد سکونت قرار گرفت . برای بازسازی روش های جدیدی بکار گرفته شد . مثلا" در پی های ساختمان ها مصالح بزرگ و سنگین به مساحت حدودا" چهار متر مربع بکار رفتند و دیوارها از لایه های متناوب خشت و سنگ که بصورت خشکه چین بروی هم ساخته می شوند ، ساخته شدند ( خشکه چین یعنی بدون ملات ) . البته این روش ها بیشتر جهت ساختن قلعه ها ( شهرهای قلعه ای ) و دیوارهای بلند و قطور به کار گرفته می شوند . از این دوره به بعد روش های متفاوت و جدیدی برای ساختن بناهای مذهبی نسبت به سایر ساختمانها بکار برده می شد . مثلا" پوشش نهایی این قبیل ساختمانها یعنی سقف آخر آنها بصورت شیب دار یعنی مایل ساخته می شدند این نوع سقف های شیب دار بیان کننده قدمت این روش معماری نسبت به فرمهای معروف به سقف یونانی که بعدها پدید آمد می باشد . اقوام مهاجر آریایی پس از چندی به بخش های جنوبی ایران رسیدند و نشانه های این معماری را با خود در بناهایی مثل تخت سلیمان ، پاسارگاد ، شوش ، تخت جمشید و ... بجای گذاشتند . بنابراین روش های معماری شناخته شده ایران قبل از اسلام توسط مهاجرین آریایی که در طول مهاجرت خود تحت تاثیر فرهنگ معماری اقوام « هیت » و « اورآرتور » آذربایجان قرار گرفتند بنیان گذاری شده است .

دولت عیلام

ادامه نوشته

شیوه پارتی

روشهای معماری سلسله های اشکانی و ساسانی در ایران تحت عنوان شیوه معماری پارتی مشخص می گردد. پس از انقراض حکومت سلوکیان بدست «ارشک » ( بنیان گذار سلسله اشکانیان )، قوم ایرانی نژاد « پارت » بر ایران مسلط می شود و بار دیگر اداره و کنترل کشور بدست ایرانیان می افتد و دوران غلبه عنصر هنری یونان، در ایران خاتمه می یابد. معماری پارتی با معماری پارسی تفاوت های بسیار دارد. در این دوره امکان فراهم آوردن بهترین و مرغوب ترین مصالح ساختمان از دورترین نقاط کشور وجود نداشت، بنابراین ساختمان ها بیشتر با مصالح دم دست و بومی ساخته می شدند. در این دوره معماران بجای بکاربردن تیرهای جهت پوشش افقی سقف ها، روش دیگری را برای پوشش نهایی ساختمان ها بکار گرفتند که شاید مهمترین تحول معماری قبل از اسلام در ایران باشد. بدین ترتیب استفاده از گنبد ( بجای سقف که برای تحمل وزن آن علاوه بر تیر و تیرچه های چوبی داخل سقف، می بایست تعداد زیادی ستون سنگی نیز در زیر آن بکار روند ) شروع می شود. علاوه برگنبد، پوشش های طاقی و قوسی نیز در ساختمان ها همزمان با گنبد آغاز می شوند. به کمک این نوع پوشش ها معماران این دوره توانستند دهانه های بزرگی را بدون نیاز به ستون بپوشانند. تمام پوشش ها در این دوره به تقلید از شکل پوسته تخم مرغ و « هلوچین » ( بیز یا تاب ) ساخته می شوند و به همین دلیل اسامی بیشتر قوس های این دوره از اسم تخم مرغ ( خاگ ) و تاب گرفته شده است مثل « هلوچین » - « بیز » - « خاگی » و مرغانه ». بناهای این دوره دارای حیاطی بودند که ایوان ها بطرف آن باز می شد و اطراف آن ها را باروهایی می ساختند. سیستم « حیاط مرکزی » که از ویژگی های معماری « درون گرای » ایران است در این دوره رسمیت یافت. در این دوره نیز مثل عهد هخامنشیان در ساختمان های با عظمت قرینه بودن بنا ( جفت )، رعایت می شده است. همچنین در بناها یا حتی کاخ هایی که برای اقامت و زندگی ساخته می شوند از سیستم « پدجفت » (عدم رعایت تقارن در ساختمان که باعث تنوع فضاهای معمارانه می گردد ) استفاده می شد و این امر را در کاخ « سروستان » به آن درجه رعایت کرده اند که حتی دو فضای یکسان در این کاخ دیده نمی شود.

ادامه نوشته