طبیعت در دل معماری

اولین دولتی که در فلات ایران بوجود آمده است دولت « عیلامیان » است . تشکیل دولت و تمدن عیلام حدودا" به بیش از هزار سال پیش بازمی گردد . در این حال اقوام بیابان گرد آریایی مهاجرت خود را به ایران ادامه می دهند . جایگاه اولین قوم آریایی در منطقه قفقاز فعلی قرار داشته است که بعلت سرد شدن بیش از حد آب و هوای آن جا ناچار ، موطن خود را ترک می کنند . مهاجرت آریایی ها حدودا" از چهار هزار سال پیش شروع می شود و بتدریج ادامه پیدا می کند تا در نقاط مختلف ایران ساکن می گردند . اینها با آموختن راه و رسم زندگی شهر نشینی از ساکنین بومی فلات ایران ( که حدودا" از هفده هزار سال پیش در ایران زندگی می کرده اند ) کم کم سنت های بیابان گردی و چادر نشینی را فراموش کرده و در ایران ماندگار می شوند . قوم آریایی که خود از شاخه های متعددی تشکیل شده است در حدود 2500 سال پیش با ایجاد دولت ماد و سپس هخامنشی ، تمدن های عیلام و بین النهرین ( بین دجله و فرات ) را از بین می برند . لازم به توضیح است که اولین دولت های جهان در حدود 5000 سال پیش در منطقه بین النهرین بوجود می آیند که به ترتیب عبارتند از : دولت سومر ، دولت آکد ، دولت بابل ، دولت آشور . در قلمرو این دولت ها تمدن به رشد قابل توجهی می رسد و همین نکته باعث تقویت فرهنگ در بین این تمدن ها شده است .

عیلام یا آلام به معنی کوهستان می باشد و ظاهرا" بابلی ها این نام را به سرزمین مرتفعی که در شرق بابل بود داده بودند . تمدن عیلام شامل نواحی خوزستان ، لرستان ، پشت کوه و کوه های بختیاری می شد . در ابتدا ظروف سفالی به شیوه ای جدید یعنی به تعداد زیاد و بدون تزئینات نقاشی و اکثرا" با نقش های ساده ساخته می شوند . شوش از مراکز مهم شهری تمدن عیلام به حساب می آمد و بعدها که به عنوان پایتخت انتخاب شد ، شهرتی در جهان آن روز پیدا کرد . بدنبال حفاری های شوش و همچنین هفت تپه خوزستان تعدادی پیکره و لوحه بدست آمده است که نشانه هنر مجسمه سازی نزد عیلامیان است.

مطلب بسیار مهم در آثار هنری دوران باستان این است که این آثار جنبه هنری صرف نداشته اند و بیشتر در ساخت وسایل اولیه و مهم زندگی مثل ظروف سفالی و فلزی و ... بکار برده می شوند و یا اینکه در رابطه با اعتقادات مذهبی و یا گاهی بدستور حکام وقت بوجود می آیند . ( مثل مجسمه های گوناگون مذهبی و یا تصاویر پادشاهان ، بصورت نقش برجسته سنگی و ... ) یکی از مهمترین اثار عیلامی ها زیگورات عیلامی چغازنبیل است که در زیر توضیح داده می شود .

زیگورات عیلامی چغازنبیل

چنین به نظر می رسد که مردمان شرق زمین از ابتدا کوه ها و بلندی ها را نشانه هایی از قدرت های ماوراء طبیعت می دانستند و آن ها را ستایش می کرده اند . زیگورات ها که ساختمانهایی بزرگ و حجیم بوده اند و از نظر شکل ظاهر شباهتی با عناصر طبیعی مورد ستایش مردم داشته اند ممکن است که به این دلیل چنین شکلی بخود گرفته باشند . زیگورات ها یعنی ساختمان هایی که جهت برگزاری آئین های رسمی و مهم مذهبی ساخته شده باشند . در واقع زیگورات یک عبادتگاه عمده و اصلی و بزرگ می باشد که علاوه بر عملکردهای مذهبی ، مورد استفاده جهت مطالعات ستاره شناسی و نجوم نیز بوده است . بدین منظور معمولا" بالاترین طبقه زیگورات که بر اطراف مسلط بوده مورد استفاده قرار می گرفته است.

زیگورات چغازنبیل یکی از مهم ترین و بزرگترین زیگورات های جهان باستان به حساب می آید که در سال 1250 قبل از میلاد به دستور « آنتاش گال » فرمانروای عیلام ساخته شد . این زیگورات برجای زیگورات قبلی بنا شد و از تخریب بنای قدیمی مصالح مورد نیاز جهت ساختن دو طبقه اول زیگورات چغازنبیل بدست آمد . زیگورات چغازنبیل در 5 طبقه ساخته شده بود که هر طبقه مشرف به طبقه قبل خود بوده است . پلان این ساختمان بشکل 5 مربع متحدالمرکز می باشد . مصالح ساختمانی مورد استفاده بیشتر آجر پخته لعابدار جهت تزئین نمای ساختمان و آجر معمولی بدون لعاب جهت ساختن جرزها می باشند . نحوه قرار گیری پله ها در این ساختمان به گونه ای بوده است که برای رسیدن به آخرین طبقه می بایست یک دور کامل ساختمان طواف شود ( گردش 360 درجه ) . بطور کلی ساختمان های مذهبی به گونه ای ساخته می شدند که شکل ظاهری آنها نشان دهنده جدایی از زمین و خاک ( دل کندن از زندگی این جهان ) و رسیدن به تعالی و توجه به جهان دومی است که در تمام مذاهب و مسالک مورد اعتقاد پیروان آنهاست . اگر به ساختمان چغازنبیل دقت کنیم دقیقا" متوجه این مقصود می شویم . شکل ظاهری این ساختمان به گونه ای است که هر چه بالاتر می رود کوچک تر و بسته تر می شود و بطور تجریدی این ساختمان فلشی است بطرف آسمان ( جهان غیر مادی و خالی از روابط این جهانی انسانها ) . اگر به اهرام ثلاثه مصر نیز دقت کنیم دقیقا" متوجه همین مطلب می شویم . از هر طرف که به چغازنبیل و یا اهرام ثلاثه باستان نگاه کنیم ، شکل ساختمان توجه ما را بطرف بالا جلب می کند و از زمین و خاک دور نگه می دارد . در مساجد ایرانی این نقش مهم را گنبدها و گلدسته ها بازی می کنند . در مقبره کورش در پاسارگاد شکل سقف شیب دار ساختمان و احداث ساختمان بروی طبقات ( پله ها ) مشرف بهم سنگی این وظیفه مهم را به عهده دارند و ... . بهر حال در داخل زیگورات چغازنبیل قوس ها ، آبروها و تونل هایی قرار داشته است . انواع قوس های ایرانی که خیلی ها معتقد بودند متعلق به معماری بعد از اسلام ایران است ( قوس های جناغی و کلیل و ... ) در این ساختمان مشاهده می شود در این ساختمان موزائیک هایی از عاج و درب های چوبی نیز بکار رفته بوده است . علاوه بر زیگورات چغازنبیل که در هفت تپه خوزستان واقع است آثار 3 قصر دیگر متعلق به بیش از هزار سال قبل از میلاد نیز در آن منطقه بدست آمده است . ساختمان های عیلامی دارای سقف چوبی و پلان مربع و یا مستطیل و شامل بیش از یک اشکوب ( طبقه ) بوده اند و ستونهای آن ها از آجر ساخته می شده است . لازم به توضیح است که اولین قومی که زیگوراتها را ابداع کردند « سومری ها » می باشند که اولین زیگوراتهای سومری در حدود 2200 سال قبل از میلاد ساخته شده اند .       

معماری دوره ماد

بیشتر اطلاعات باقی مانده از دوره ماد از روی نوشته مورخین یونانی ( بخصوص هردوت ) و هم چنین کتیبه های آشوری بدست آمده است . مجموعه اطلاعات موجود از وضع معماری این دوره اندک و محدود است . دوام دولت ماد بگفته مورخین یونانی حدود 150 سال و بنیان گذار آن دیوکوس ( دیااکو ) بوده است . از کتیبه های آشوری وضعیت شهرهای دولت ماد معلوم می گردد . شهرهای قلعه ای دوره ماد با حصارها و بارو های خیلی مستحکم و گاهی چندلایه محافظت میشده است و مرکز شهر بلندترین نقطه شهر بوده است که معمولا" مقر حکومت پادشاه نیز در آن جا قرار داشته است . اکثر این شهرها به روی تپه های طبیعی یا گاهی بروی خاکریزهای مصنوعی احداث شده اند . مهمترین شهر این دوره اکباتان یا همدان فعلی بوده است که بنابه گفته مورخین 7 حصار داشته است که هر کدام به یک رنگ ساخته شده بودند به این ترتیب : حصار اول سفید ، حصار دوم سیاه ، حصار سوم ارغوانی ، حصار چهارم آبی ، حصار پنجم سرخ نارنجی ، حصارهای هفتم و هشتم به ترتیب نقره ای و طلایی رنگ بوده اند . در مرکز این شهرها برای زندگی حاکم شهر و نزدیکانش قلعه و نمای ارگ محکم در دل قلعه بزرگ ( خود شهر ) ساخته می شده است .

آثاری که از روشهای معماری این دوره برجای مانده بیشتر منحصر است به چند مقبره یا دخمه که در دل کوه کنده شده است . به این دلیل به معماری این دوره معماری سنگی یا صخره ای نیز می گویند . در این روش معماری ایجاد بنا با کندن سنگهای صخره ای طبیعی و حجاری صورت می گرفته است . شکل عمومی نمای این دخمه ها بصورت ایوانی است که در سنگ و در دل کوه کنده و ایجاد شده است که سقف این ایوان ها به کمک ستون ها یا نیم ستون های سنگی تحمل می شوند . به دلیل تشابه این نما با ساختمانهای شمال ایران که در آنها ایوان ها دارای ستونهای چوبی هستند ، این احتمال را تقویت می کند که معماری این تمدن از روش های شمال ایران الهام گرفته باشد . مهمترین دخمه های دوره ماد که به گور سنگی یا گور صخره ای نیز شهرت دارند عبارتند از : « دکان داوود » در کوهستان شمالی ، « فقرگاه یا فخریکا » در جنوب دریاچه ارومیه ، دخمه دیگری بنام « فرهاد و شیرین « در کوهستان شمالی ، « صحنه » مجاور راه همدان کرمانشاه ، دخمه « خوزن » در شرق همدان و « زائو دختر » در فارس . ضمنا" خانه های مسکونی این دوره نیز پلان هایی مشابه با مقابر یا دخمه های این دوره دارند ، بدین ترتیب که در جلوی این خانه ها که بشکل یک مکعب مستطیل ساده بنا می شده اند ، ایوانی با ستونهای چوبی ( بدلیل هزینه های زیاد ستون سنگی و یا ... ) قرار می گرفته است . بهرحال شکل ستونهای سنگی بکار رفته در مقابر مادی به شکلی است که امروزه معروف به « یونیک » ، « دوریک » و « توسکان » می باشند . در بالای درگاه ایوان دخمه فرهاد و شیرین نقش « فروهر » بدون تصویری از آدم حجاری شده است که نشانه تداوم پیوند و اعتقادات مادی ها و پارسی ها می باشد.