شیوه آذری
آثار معروف این مجموعه عبارتند از: گنبد معروف به الله .. الله که بر روی قبر شیخ صفی قرار دارد، گنبد مقبره شاه اسماعیل، گنبد مقبره حرم خانه، گنبد چینی خانه که محلی برای نگهداری انواع ظروف چینی است که ابعاد ظروف در دیوار تعبیه شده است.
بنای مسجد جامع یزد را به دوران آل بویه نسبت می دهند اما آنچه از مسجد کنونی برمی آید، بنای مسجد از آثار سیدرکن الدین محمد است که تاریخ آن مربوط به نیمه اول قرن هشتم است. به علت تعمیرات مکرر و تغییرات بعضی از قسمتها بنا، سبک های مختلفی دارد، سردر آن که در دوره شاهرخ اضافه شده، یکی از بزرگترین سردرهای ورودی در ایران است و در زمان شاه طهماسب صفوی دو منار بلند آن که فرو ریخته بود مجددا" تجدید بنا شد. مسجد دارای شبستان های غربی و شرقی و شبستانی بنام شاهزاده است. شبستان ها و کلیه بناهای مسجد در اطراف صحن مستطیل شکل بلند و کشیده آن قرار گرفته اند. امیرچقماق که خود بانی مسجدی به همین نام در شهر یزد است، تزئینات زیر گنبد را تکمیل کرد. مسجد دارای محراب عالی کاشی کاری است. دیواره جرزهای واقع در دالان های متصل به ایوان اصلی گچ بری با اشکال هندسی است که در میان اشکال هندسی به خط کوفی اسماء الله و نام محمد ( ص ) و علی ( ع ) ذکر شده است.
آستانه شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان
آستانه شاه نعمت الله ولی در روستای ماهان در فاصله چهل کیلومتری کرمان و در کنار راه اصلی کرمان به بم قرار گرفته است. این بنا در عین سادگی به دلیل جنبه های روحانی و عرفانی آن، دارای ارزش تاریخی است.
گنبد فیرو زه ای آن با نقش های هندسی در حاشیه کویر مانند ستاره ای می درخشد. دارای دو صحن در امتداد یکدیگر است که گنبدخانه در وسط آن ها قرار گرفته است. طبق کتیبه موجود در سمت قبله حرم، ساختمان اصلی آن در ابتدای قرن نهم به هزینه احمد شاه دکنی ( از شاهان دکن هندوستان ) احداث شده است. فضای زیر گنبدخانه حرم مربع و از هر طرف دیوارهای آن به وسیله درگاه هایی به رواق هایی که پیرامون حرم قرار گرفته اند، راه می یابد. در سمت مغرب، رواق بزرگ و بلندی دارد که در زمان شاه عباس ساخته شده و به نام رواق شاه عباسی معروف است. سقف این رواق دارای تزئینات گچ کاری ساده ولی زیبا است که به وسیله نورگیرهایی که در وسط آن شکل جالبی به وجود می آورد. سه رواق دیگر از نظر بلندی و تزئینات ساده تر هستند. ورودی مقبره از سمت قبله است. دو مناره کاشی کاری آن که به سبک مناره های قاجاریه است بر اثر زلزله تخریب شد ولی مجددا" بازسازی شده است. تعمیرات و الحاقات بسیاری به ویژه در عهد قاجاریه در بنای مذکور ایجاد شد. حیاط باصفای آن با سروهای بلند و کهن ایرانی در دل کویر از جاذبه های این بنا است.
مسجد جامع عتیق شیراز
بنای اولیه این مسجد را به عمرولیث صفاری ( قرن سوم ) نسبت می دهند. این مسجد به نام های عتیق ، مسجد جمعه، مسجد جامع و مسجد آدینه نیز نامیده می شود و قدیمی ترین مسجد جامعی است که در فارس بنا شده است.
مسجد بنایی رفیع و مجلل و حجره ها و شبستان های متعددی دارد که بعضی از قسمتهای آن دو طبقه بوده و در خارج هم میدان ها و ساختمان هایی برای اقامت مسافرین و نامه رسان های قدیم داشته است. مسجد علاوه بر محل نماز و وعظ و خطابه، مدرسه هم بوده و بسیاری از علما و عرفا در آن به تدریس مشغول و طلاب زیادی در حجرات آن تحصیل می کرده اند.
صحن مسجد از سنگهای مرمر مفروش بوده و هر شب به وسیله آب جاری که از وسط آن می گذشت. حوض های آن را پر می کردند و صحن را می شستند. در هر دالان سنگابی ( ظرفهای بزرگ سنگی به شکل دایره که در آن آب آشامیدنی می ریختند.) بوده که مردم هنگام ورود از آب آن استفاده می کردند. یکی از سنگابها اکنون در جلوی در ورودی موزه پاریس شیراز نگهداری می شود. سردر شمالی مهمترین قسمت مسجد جامع عتیق است که امروزه آن را دوازده امام می نامند زیرا ضمن تعمیرات انجام شده اسامی دوازده امام را در چهار کتیبه روی کاشی نوشته و در جرزهای طرفین این سردر نصب کرده اند.
مسجد در زمان اتابکان و همچنین در زمان صفویه مورد تعمیر کلی قرار گرفته است. در وسط این مسجد، عمارت مکعب شکلی است که آن را خدای خانه و دارالمصحف می نامند. دارالمصحف جایگاهی بوده که قران مجید را در آن جا تلاوت می کردند که در قرن هشتم به وسیله شاه شیخ ابواسحاق اینجو پادشاه فارس ساخته شده است. اهمیت این بنا علاوه برمعماری و سبک ساختمان آن که به شکل کعبه است کتیبه ای است که در لبه بالایی آن دورتادور نگاشته شده است. کتیبه را از سنگ بیرون آورده و میان آن را با کاشی پر کرده اند. مسجد جامع عتیق اکنون یکی از مساجد مهم شیراز است که علاوه بر اینکه خرابیهای آن مرمت شده شبستان بزرگ و مجللی نیز در آن احداث شده است.
شهر سلطانیه
در محل کنونی دهکده سلطانیه و در میان خانه های روستایی، بنای گنبد سلطان محمد خدابنده با عظمت تمام خود نمایی می کند. در زمان ایلخانان مغول، در این ناحیه شهری به وجود آمد که با سرعت شگفت آور در شمار یکی از آبادترین شهرهای جهان قرار گرفت. در این منطقه مرتع و چمن زاری طبیعی سطح زمین را پوشانده که از زمان های گذشته چراگاه احشام و مرکز پرورش اسب و محل تشکیل اردوگاه بوده است. نام قدیمی این محل را در زمان ایلخانان به ترکی مغولی « قنقورآلانگ » یعنی چمن زار یا شکارگاه شاهین می گفتند و در طول سال و در فصل های مقتضی ایلخانان و سرداران آن ها هنگام رفت وآمد بین آذربایجان و عراق مدتی در آنجا توقف می کردند. ارغون خان که از نیمه قرن هفتم حکومت داشت درصدد برآمد در این محل شهر جدیدی بسازد و با این فکر ساختمان حصار شهر را شروع کرد لیکن عمر وی وفا نکرد و کار بنای شهر ناتمام ماند تا اینکه فرزند کوچکش اولجایتو که در اوایل قرن هشتم هجری قمری بعد از برادر خود غازان خان به پادشاهی رسید، کار پدر را دنبال کرد و به احداث شهر جدید پرداخت. اولجایتو به واسطه نفوذ یکی از زنانش به دین اسلام گروید و نام محمد را برخود نهاده و در اعتلای شعائر این دین کوشش فراوان کرد. اولجایتو دستور داد تا مهندسان و معماران و سایر اهل فن از تمام کشورهای تابعه او روانه آن دیار شده در آن جا اقامت کرده و به کار بنای شهر بپردازند. طرح و نقشه شهر به وسیله وزیر دانشمند او خواجه رشید الدین فضل الله انجام گرفته بود. او فرمان داد بناهای بسیاری شامل مسجد و کاخ و دارالشفاء و مدرسه و ... بسازند. مسجدی که به خرج سلطان بنا گردید، از مرمر و چینی ساخته شده بود. قصر شاهی شامل یک کاخ اصلی بود به صورت یک کلاه فرنگی بزرگ ( تک بناهای ایوان دار که اطراف آن ها باز و سقف شیبدار هرمی شکل مانند کلاه فرنگی دارند ) که اطراف آن را از دوازده کاخ کوچکتر احاطه کرده بود. تمام این مجموعه در حیاطی قرار داشت که از سنگ مرمر مفروش شده بود. از میان تمام ساختمان های این شهر جدید، بنای باشکوه تر و عظیم تر بنای آرامگاهی است که به دستور سلطان در مرکز شهر برای او ساخته بودند.به این ترتیب سلطانیه، بعد از تبریز بزرگترین و پرجمعیت ترین شهر امپراطوری وسیع ایلخانی گردید. شهر سلطانیه به همان سرعتی که به وجود آمد و رونق گرفت، پس از سقوط دولت ایلخانی که با مرگ سلطان ابوسعید روی داد، راه زوال پیش گرفت. شهر با عظمت سلطانیه با همه حوادث طبیعی و دگرگونیهای سیاسی تا پایان دولت صفوی هنوز به صورت شهر کوچکی با نعمت فراوان مطرح بود.
اکنون تنها اثر مهمی که از آن همه بناهای باشکوه عهداولجایتو در شهر سلطانیه به جای مانده بنای عظیمی است که به گنبد سلطان محمد خدابنده معروف است. اولجایتو پس از طرح سلطانیه فرمان داد تا آرامگاهی به همان عظمت برای او در مرکز شهر بسازند. طرح بنا هشت گوش است و بنایی که اکنون به نام تربت خانه معروف است، به آن افزوده شد.
ارتفاع بنا از نوک گنبد تا کف زمین در حدود 52 متر و قطر داخلی آن نزدیک به 25 متراست و ضخامت دیوارهای اصلی که پایه های بنا را تشکیل می دهد، به هفت متر میرسد. گنبد آن دو پوسته پیوسته است. دیواره های اصلی بنا اگر چه قطور بوده و ضخامت آن ها به 7 متر می رسد. ولی وجود 8 طاق رفیع وسیع که دیوارها را از هم جدا می سازد، باعث شده که بنا خشن جلوه نکند. در هشت گوشه فوقانی بنا، هشت مناره ظریف وجود داشته که گنبد را دربرگرفته و این منظره از دور شکل جالبی دارد. امروزه از این هشت مناره فقط بقایایی برجای مانده است تمام سطح گنبد پوشیده از کاشی های فیروزه رنگ بوده و قسمت تحتانی و قاعده گنبد با خطوط کوفی مربع با کاشی گره سازی شده و تا زمان ناصرالدین شاه ( تقریبا" یک قرن پیش ) تمام تزئینات کاشی کاری گنبد دست نخورده باقی مانده بود. لکن امروزه قسمتهای زیادی از آن فروریخته است. تمام بدنه مناره ها که در اطراف گنبد قرار داشت و همچنین مقرنس کاریهای قسمت فوقانی دیوارهای خارجی از کاشی های فیروزه ای و کبود و لاجوردی تزئین یافته بود که اکنون قسمتهایی از آن که از دسترس خارج بوده محفوظ باقی مانده است. در ضلع جنوبی بنای اصلی، بنایی چهارگوش ساخته شده که امروزه به نام تربت خانه معروف است و اولجایتو در آنجا دفن شده است. به طور خلاصه می توان گفت بنای گنبد سلطانیه اوج تکاملی از سبک معماری آذری در ایران است. این بنا جزو بهترین آثار معماری ایران بوده و مورد توجه همه کارشناسان معماری و هنری جهان است.
دوره تیموری و سبک آذری
همانطور که در بحث شیوه رازی بیان شد، به دلیل طولانی شدن حکومت سلجوقیان و همچنین وسعت قلمرو آنها تقریبا" اکثر بناهای رازی مربوط به سلجوقیان است. در شیوه آذری نیز پس از حمله مغول و ویرانیهای آن غیر از تعدادی بنا در شهرهای مراغه و تبریز و سلطانیه اکثر بناهای این شیوه در عهد تیمور و جانشینان او ساخته شده اند. چون ماوراءالنهر آسیای میانه ( خراسان شرقی ) و افغانستان جزو قلمرو تیمور بودند، لذا تعدادی از این بناها در این شهرها قرار دارند. تیمور با آنکه مانند گذشتگان خود بسیاری از بناها را ویران و مردم شهرها را قتل عام کرد، لکن بسیاری از شهرها و اماکن مقدس را از ویرانی مصون داشت. هنر و معماری در دوره تیموری به اوج تازه ای از کمال رسید که مرکز آن سمرقند بود. تیمور مهندسان ماهر و معماران کارآزموده و هنر مندان مختلف را از سراسر قلمرو پهناور خود به خدمت فرخواند و در سمرقند بسیاری از بناهای شایان توجه را بنا کرد. در ایران بویژه در خراسان کنونی نیز تعدادی بنای باشکوه احداث کرد که امروزه از شاهکارهای معماری ایران به شمار می روند که به شرح مختصری درباره آن ها پرداخته می شود:
مدرسه غیاثیه خرجرد یا خرگرد:
این بنا در نیمه قرن نهم هجری در شهرستان خواف ساخته شد. بنا از نظر معماری یکی از بناهای مهم شیوه آذری است. این مدرسه توسط قوام الدین شیرازی از معماران معروف و برجسته عهد تیموری و پسرش غیاث الدین ساخته شد. بنا برجستگی ها و فرورفتگی های متنوع و پلان جالبی دارد و دارای نسبتهای دقیق چهارایوانی است. حیاط آن چهارگوش و دارای گچبری ها و کتیبه سازی های زیبا و مقرنس های پرکار و تودرتو است. نمای درخور ستایش آن کوتاه و پهن می نماید، درعمق سردری برازنده قرار دارد.تمام نمای ساختمان حالتی افقی و خوابیده را القا می کند که شیوه ای تازه در معماری عصر تیموری است.
مسجد گوهرشاد مشهد:
در مجاورت مرقد مطهر حضرت امام رضا ( ع ) مسجدی عظیم و زیبا که بانی آن گوهرشاد خاتون یا گوهرشادآغا همسر شاهرخ پسر تیمور است، ساخته شد. سردر آن شیوه سمرقندی دارد که مزین به تزئینات تورفتگی و پیش آمدگی است که عمق و نیرو به بنا می بخشد. مناره های ضخیم برج مانند که در کنار گوشه های خارجی نمای سردر و به صورت برجسته قرار گرفته تا زمین ادامه دارد. سراسر نما و طاق نماهای حیاط از بهترین نوع آجر لعابدار و کاشی معرق پوشیده شده است. معمار آن قوام الدین شیرازی است که بانی بسیاری از بناهای عصر شاهرخ پسر تیمور است. بنا مربوط به دوره دوم شیوه آذری است. قسمت اعظم بنا ( گنبدخانه و ایوان آن ) در سی سال اخیر به کلی بازسازی و کلا" از بتون ساخته شده اند.
در دوره دوم شیوه آذری تعداد زیادی بنا در خارج از ایران کنونی و در خراسان بزرگ ( آ سیای میانه ) ساخته شده است که تماما" در قرن نهم ساخته شده اند که بعضی از آنها عبارتند از:
مجموعه آرامگاه های شاه زند سمرقند که بناهای مقبره ای هستند و تزئینات و ملحقات آن تماما" شیوه آذری دارند،
مسجد بی بی خاتون در سمرقند،
گور امیر در سمرقند که معمار آن را محمدبن اصفهانی ذکر کرده اند، مدرسه گوهرشاد در هرات افغانستان که به وسیله معمار معروف قوام الدین شیرازی ساخته شده است،
مدرسه الغ بیک در سمرقند،
مقبره ابونصرپارسا در غزنین افغانستان،
مسجد بزرگ کالبان و مناره معروف آن در شهر بخارا،
مدرسه میرعرب در بخارا،
مسجد و مدرسه طلاکاری در سمرقند،
کاخ مجلل تیمور در زادگاهش کش که نزدیک به بیست سال طول کشید بسیار باشکوه بوده و خرابه ها آن هنوز باقی است،
مصلی و مدرسه هرات در افغانستان و بسیاری از بناهای دیگر.